Nevşehir; Nevşehirli Sadrazam Damat İbrahim Paşa zamanında büyük bayındırlık hareketine girişilmesiyle imaretler, camiler medreseler ve çeşmeler yapılmıştır.
Muşkara’yı cazip bir şehir hale getirmek için nüfusunu artırmak yoluna gidildi. İmar faaliyetlerinin yanı sıra Ürgüp kadısı Nevşehir’e nakledildi. Kadının nakledilmesiyle birlikte davalar şehir merkezinde bakılmaya başlandı. Vergi muafiyeti getirildi. Damat İbrahim Paşa’nın bütün emlâk, arazi, bağ ve bahçesi şehirde dinî ve içtimaî tesislere vakfedildi. Bu girişimler, teşvikler sonucu Nevşehir nüfusuna köylerden göçler başladı. Bütün bu girişimlere ve şehir merkezine göçler yetersiz görülmüş ve konar göçer durumdaki aşiretlere öncelik verildi. Boynu İnceli Türkmenleri’ne mensup oymak ve cemaatlerin 800 hane seçilerek şehir merkezine, kalan grupların da köylere iskânı gerçekleştirildi.
Nevşehir’e yerleştirilen göçebe grupları için evlerin inşa edilmesi için arsalar verildi. Şehre yerleştirilenlerin göç etmemeleri içinde bazı tedbirler alındı.
İskân hareketleri sonucu 1730 yıllarında Nevşehir artık bir kasaba haline geldi. 1840’taki idarî düzenlemelerde “Nevşehir Niğde sancağının kazaları arasında yer aldı.
İskân hareketleri Nevşehir’de nüfusu artışını sağladı. 1900 yılların başında kasabadaki toplam nüfusu 17.660 oldu. Bu nüfusun 6080’i Ortodoks, 900’a yakın sayıda da Ermeni bulunmaktaydı. Bu tarihlerde şehir çarşısında 1055 dükkân, dokuz han, on iki fırın, Rum Ortodokslara ait iki de kilise, değirmen ve bezir hane bulunmaktaydı.
NEVŞEHİR TAŞI
Nevşehir’in imar ve iskân girişimleri sebebiyle evler de çoğalmaya başladı. Evlerin planları ve yapı üslûbu insan hayatı için bir ihtiyaçtır. Nevşehir bölgesinde de coğrafya ve iklim şartları ile mevcut malzemenin büyük etkisi vardır. İklim şartları gereği bölgedeki taşlar ev yapımında tercih edilmiştir. XIX. y.yılda Nevşehir merkez olmak üzere yöredeki evlerde kullanılan taşlar volkanik bir özelliktedir. Bu taşlar yumuşak ve rahat işlenme özelliğine sahiptir. Yumuşak olan taşlar hava ile temas sağladığında sertleştiğinden ve taşında beyaz, gri, açık sarı, açık kahverengi renkte oluşundan dolayı tercih edilmeye başlandı. Taşların özelliğinden ve kolayca işlenmesinden dolayı yöreye özgü bir mimari oluştu. Kemerli, çatmalı evler sitilize edilerek, bazı evlerde kabartmalı motifler de nakşedildi.
Orta Anadolu evleri gerek kendi içinde gerekse etrafı ile olan ilişkileri çerçevesinde genel bir kullanım durumu ortaya çıkar. Nevşehir evleri de bölgedeki evlerin ortak özelliklere bağlı olarak geleneksel ev mimarisinin içe dönük bir biçimlenmeyle geliştiği belirtilebilir. İslam inancı gereği aile hayatının gizliliğine verilen önem sebebiyle evin yüksek duvarlarla sınırlı bir avlu ve iç bahçeye açılan düzene göre şekillendiği görülür.
NEVŞEHİR EVLERİ
Nevşehir evleri genellikle iki katlıdır. Evlerin genelinde avlu bulunur. Evin sokakla doğrudan bağlantı kurduğu en önemli açıklık, ailenin iç dünyasını koruyan avlu (bahçe) kapısıdır.
Evlerin üst katı misafirlerin kalması için düşünülürdü. Misafir odalarına özen gösterilir ve döşemelere daha önem verilirdi. Evlerin duvarları yüksektir. Alt katlarda ambar, ahır, samanlık, tandır evi yer alır. Avlu kesme taşlarla döşelidir.
Üst kat evlerde; ocaklar, yüklükler, dolaplar, nişler, sekiler, raflar, lambalıklar, çıralar bulunurdu. Yüklüklerin kapıları ahşap olmakla birlikte bazı evlerde ağaç azlığı nedeniyle perde ile kapatılırdı.
Evlerin pencereleri demir parmaklı, kepenkli veya kafesliydi. Cumbalı olan pencereler de vardı. Alt kattaki pencereler üst katlara göre daha küçüktü.
Eski evler Nevşehir kalesi bedenlerde ve civarlara, şehrin eski yerleşim yerlerine yapılmıştı. Kale civarı sokakları konum itibariyle dar, dik, basamaklı ve kıvrımlıydı. Bazı sokak araları çatmalı kemerlerle örülüydü.
Nevşehir evleri; genelde İki katlı revaklı, planlı, beyaz badanalı evler şehre bağlı peribacalarının olduğu yerlerde ise kayadan oyma serin evler gözleri ve ruhları cezp eder. Uçhisar, Avanos, Ürgüp ve çevresinde bulunan kayadan oyma evlerin içerisi yazın serin kışın ılık, rutubetsiz, sağlıklı ve rahattır.
Nevşehir ve özellikle de Avanos ve Ürgüp evleri planlı, sofanın biçimlendirdiği, küçüklü büyüklü odalar evlerin mimari tipini belirlerdi. Derli toplu evler, son yıllarda ise ev yapım alanının darlığı nedeniyle içe dönük sıkışık planlama getirmiştir.
Nevşehir evlerinde daha rahat bir yaşam arzu edildiğinden evlerin tozdan soğuktan korunması önem verilmekteydi. Sofa alanının her zaman kullanılma ihtiyacı, odaların yerine göre çokluğu, yan yana gelmesi davarları azaltıyor ve ortaya güzel evlerin yapılmasını sağlamaktaydı.
Nevşehir evleri güzel gösteren kuşkusuz binaların tipi, estetik görüntüsü ve geleneksel mimari tarzından yararlanılmasıydı.
Dar anlamda Kapadokya denildiğinde Nevşehir akla gelir bilinir. Kapadokya ise yerli ve yabancı turistlere efsunlu ve cazip gelmektedir. Kapadokya; peribacaları, yer altı şehirleri, ören yerleri, müzeleri, panoramik görüntüleri kadar, otantik kalabilmiş stilize edilmiş tarihi evleri ile dikkat çekmekte ve göz kamaştırmaya devam etmektedir.
