EDEBALİCE
ANADOLU’DA KULLANILAN ÜZÜM MOTİFİ
Ali ihsan TOSUN
Anadolu’da en çok kullanılan motiflerden birisi de “üzüm” motifidir.
Üzüm; salkımlarındaki tanelerin çokluğu, üzümün şifalı oluşu nedeniyle “bolluk” ve “bereket” simgesidir.
Tarihçesi M.Ö. 5000 yılına kadar dayanır. Anavatanı; Kafkasya’yı da içine alan Anadolu’dur. En fazla çeşide sahip olan meyve türlerden biridir. Anadolu’da 1200’ün üzerinde çeşidi vardır. Bağcılık için en elverişli iklim kuşağı üzerinde bulunmaktadır ülkemiz. Son derece eski ve köklü bir bağcılık kültürüne sahibiz.
Anadolu’da bağcılık kültürünün tarihi oldukça eskidir. Ülkemizin değişik yörelerinde yapılan arkeolojik kazılardan çıkarılan tarihi eserlerde Anadolu’da bağcılık kültürünün M.Ö. 3500 yılına kadar dayandığı tespit edilmiştir. Tarihi Hititlere kadar uzanır.
Müslümanlar; şarabın dinen yasak olması sebebiyle üzümü kuru ve yaş olarak tüketirdi. Pekmez, bulamaç, pestil, lokum ve köftür şeklinde değerlendirilirdi.
Sarıhıdır Köyü’nde “Mennecim”[1] kutlamalarında eskiden kalburun[2]içerisine kuru üzüm, kırık leblebi, nohut, kavurga, bilik[3]konularak çocuklara dağıtılırdı. Şimdi ise bunların yerini bakkaliye ürünleri almıştır.
KUR’AN’I KERİM’DE ÜZÜMLE İLGİLİ AYETLER
Kur’an’ı Kerim’de üzümle ilgili en az 10 ayet bulunmaktadır. Üstelik bu ayetler zeytin, nar ve hurma ile birlikte anılırken “Hiç akletmez misiniz?” uyarısında bulunulmaktadır.
Bakara Suresi, 266. ayet: Hangi biriniz ister ki, altından ırmaklar akan hurmalardan, üzümlerden bir bahçesi olsun, içinde kendisinin olan bütün ürünler de bulunsun; fakat kendisine ihtiyarlık gelip çatsın, (üstelik) zayıf ve küçük çocukları olsun (böyle bir durumda iken) ona (bahçesine) ateşli bir kasırga isabet etsin de yanıversin. İşte Allah size ayetleri böyle açıklar ki düşünesiniz.
En'am Suresi, 99. ayet: O, gökten su indirendir. Bununla her şeyin bitkisini bitirdik, ondan bir yeşillik çıkardık, ondan birbiri üstüne bindirilmiş taneler türetiyoruz. Ve hurma ağacının tomurcuğundan da yere sarkmış salkımlar, -birbirine benzeyen ve benzemeyen üzümlerden, zeytinden ve nardan bahçeler (kılıyoruz.) Meyvesine, ürün verdiğinde ve olgunluğa eriştiğinde bir bakıverin. Şüphesiz inanacak bir topluluk için bunda gerçekten ayetler vardır.
Ra'd Suresi, 4. ayet: Yeryüzünde birbirine yakın komşu kıtalar vardır; üzüm bağları, ekinler, çatallı ve çatalsız hurmalıklar da vardır ki, bunlar aynı su ile sulanır; ama ürünlerinde (ki verimde ve lezzette) bazısını bazısına üstün kılıyoruz. Şüphesiz, bunlarda aklını kullanan bir topluluk için gerçekten ayetler vardır.
Nahl Suresi, 11. ayet: Onunla sizin için ekin, zeytin, hurmalıklar, üzümler ve meyvelerin her türlüsünden bitirir. Şüphesiz bunda, düşünebilen bir topluluk için ayetler vardır.
Nahl Suresi, 67. ayet: Hurmalıkların ve üzümlüklerin meyvelerinden kurdukları çardaklarda hem sarhoşluk verici içki, hem güzel bir rızık edinmektesiniz. Şüphesiz aklını kullanabilen bir topluluk için, gerçekten bunda bir ayet vardır.
İsra Suresi, 91. ayet: Ya da sana ait hurmalıklardan ve üzümlerden bir bahçe olup aralarından şarıl şarıl akan ırmaklar fışkırtmalısın.
Kehf Suresi, 32. ayet: Onlara iki adamın örneğini ver; onlardan birine iki üzüm bağı verdik ve ikisini hurmalıklarla donattık, ikisinin arasında da ekinler bitirmiştik.
Mü'minun Suresi, 19. ayet: Böylelikle, bununla size hurmalıklardan, üzümlüklerden bahçeler-bağlar geliştirdik, içlerinde çok sayıda yemişler vardır; sizler onlardan yemektesiniz.
Yasin Suresi, 34. ayet: Biz, orada hurmalıklardan ve üzüm-bağlarından bahçeler kıldık ve içlerinde pınarlar fışkırttık.
Nebe' Suresi, 32. ayet: Nice bahçeler ve üzüm bağları.
Abese Suresi, 27-32. Ayetler: Böylece sizin ve hayvanlarınızın yararlanması için orada taneler, üzümler, yoncalar, zeytinler, hurmalıklar, sık ağaçlı bahçeler, meyveler ve otlaklar ortaya çıkardık.[4]
Göynük Kasabası’ndaki Mehtap Hatun Camii’nin minberde metalden yapılmış üzüm motifi bulunmaktadır. Bu durum ayetler çerçevesinde değerlendirilmelidir.
ÜZÜMÜN BESİN DEĞERLERİ
100 gram üzümde; 18,1 gram karbonhidrat, 0,72 gram protein, 0,9 gram lif, 2 miligram sodyum, 191 miligram potasyum, 10 miligram kalsiyum, 66 miligram A vitamini, 3,2 miligram C vitamini, 0,36 miligram demir bulunmaktadır.
SONUÇ
Anadolu; birçok medeniyete beşiklik etmiştir. Ortak anlayışın ortak motifleri; bir ortak kültür mozaiği oluşturmuştur. Bu mozaik Lidyalılar, Frigyalılar, Medler, Truvalılar, Asurlular, Bizanslılar, Selçuklular, Osmanlılar ve Türkiye Cumhuriyeti şeklinde sıralanabilir.
Bir motifin başka bir medeniyette kullanılmasına şaşmamak gerekir. Bu gayet doğal bir şeydir. Fakat her medeniyet o motife kendi damgasını vurur.
Avanos İlçesi, Göynük Kasabası’ndaki Mehtap Hatun Camii minberindeki “metal üzüm motifi” caminin Rum ustalar tarafından yapıldığının kanıtı olamaz. Ayetlere göre “üzümün şarap yapımında kullanılması sebebiyle İslâm dininde yerinin olmadığını” düşünmek mümkün değildir. Bu bir ortak ve Kur’ân’ı Kerim’de şifai özelliğinden dolayı nar, zeytin ve hurma ile birlikte anılmakta; üstelik “akletmez misiniz?” uyarısında bulunmaktadır.
Göynük Kasabası halkından, Belediye Başkalığı da yapmış eski imam Recep Özbek; “minberin üzerinde Katedral Kubbesi ‘ne benzer bir kubbenin olmadığını, İslâmi bir kubbenin bulunduğunu” belirtmektedir.
Fotoğraflardan da anlaşılacağı gibi Katedral Kubbesi ’ne benzer bir motif bulunmamaktadır.
Katedral Kubbesi; göğü yaracakmış gibi üçgen biçimlidir. Tepesinde ‘hilâl’den oluşan alem bulunmaz. İslâmî kubbelerde “hilâlli alem” bulunur, Mehtap hatun Camii’ndeki gibi.
Rutubeti önlemek için yapılan çalışma esnasında caminin zemininin, kaya içi oyulmuş birçok mahzen biçiminde odacıkların ortaya çıkarıldığını söylemiştir. Recep Özbek Bey.
