TÜRKÇE ADI : ÇIYAN
LATİNCE ADI : CHILOPODA
İNGİLİZCE ADI : CENTIPEDE
Çıyanlar (Chilopoda) (Latince centi- "yüz" ve pedis, "ayak"), çok hızlı hareket eden, uzun vücuda sahip, eklembacaklılar şubesine ait bir Çok bacaklılar sınıfı. İri türleri zehirlidir, birçoğu dişleri küçük olduğundan deriyi delemez, Antarktika dışında her yerde yaşarlar.
Kırkayak Ve Çıyanlar Arasındaki Farklar
Çıyanlar görünüş itibariyle aynı sınıfın üyeleri olan kırkayaklarla sıkça karıştırılırlar. İkisi arasındaki belirgin farklar; çıyanlar vücutlarının yassı, enine kesitlerinin oval, başlarının vücutlarıyla aynı doğrultuda, antenlerinin uzun, hareketlerinin çabuk ve her bir segmentte bir çift bacakları bulunduğundan dolayı kırkayaklardan kolayca ayrılırlar. Ayrıca bitkiler açısından çıyanlar kırkayaklar kadar zararlı değildirler. Çıyanlar böcek, toprak solucanı ve sümüklü böcek gibi omurgasızlarla beslenen faydalı canlı olarak görülmektedir.
İki canlı arasındaki en kolay ayıcı özellik ayaklarıdır. Çıyanların her vücut segmentinde bir çift ayak, kırkayakların ise iki çift ayak bulunur. Böcek olmaktan çok karides türevi eklem bacaklılar'dır.
Çıyan Sınıfı Üyeleri
Ev Çıyanı (Scutigera)
Evlerde sık rastlanan çıyan türlerinden bir ev çıyanıdır. Ev çıyanının diğerlerinden ayıran belirgin özelliği bacaklarının uzun olmasıdır. Bu canlının uzunluğu 3.5-6 cm civarındadır. Gövdesi sarımsı gri veya kahverengidir, üzerinde kırmızı morumsu veya mavimsi çizgiler bulunur. 15 segmente ayrılmış gövdesi birer çift ayak bulundurur. En son ayakları uzun bıyıkları andırır bundan dolayı kafası ile ayak kısmı karıştırılabiliyor. Ev çıyanı yırtıcıdır, sinekleri, hamamböceklerini, termitleri, örümcekleri, gümüş böceğini, pire, güveleri ve diğer küçük ev böceklerini avlar. Önce böceklere zehir enjekte eder, daha sonra onları öldürüp yer. Diğer çıyanlardan farklı olarak hem gündüz hem gece aktif olabilir. Çok hızlıdır ve saniyede 40 cm hızla hareket edebilir. İyi bir görme yeteneği onu iyi bir avcı yapıyor. Aynı zamanda duvarlarda da dolaşarak buradaki böcekleri yakalıyor.
Ev çıyanları mobilya veya gıdalara zarar vermezler. Agresif değiller ancak kendilerini savunmak için sokarlar.
Çıyanların Boyutları Ve Renkleri
Çıyanların boyları 3-10 cm arasında değişir. Eni 2-8 mm olmaktadır. Yassı halkalı etrafında 17 çift anteni bulunur. Evlerde rastlanan türlerinin boyutları genelde 5 cm civarındadır. Kahverengi ve turuncu-kahverengi renkli çıyanlar en çok rastlanan türlerdendir. Tropik iklimlerdeki çıyanlar en fazla 30 cm olabilirler. Ortalama bir çıyan 140 miligramdır.
Çıyanlar Zehirli Mi?
Çıyan avcılıkla beslenen ve zehirli bir canlıdır. Avını zehir tırnağı ile yakalayıp öldürür. Bu canlılar gece dolaşmaya çıkarlar. Durup dururken insanlara saldırmazlar.
Çıyan Nerede Yaşar?
Chilopoda sınıfı canlıları ölü örtü veya toprak içerisinde yaşar ve yuva yaparak toprağı şekillendirebilirler. Dışarıda yaşayan çıyanlar genellikle nemli ve korumalı alanlarda bulunurlar.
Evlerde bulunan çıyanlar gündüzleri saklanırlar. Saklanmak için kendilerine nemli, loş ve karanlık yerleri, evlerin yarık ve çatlaklarını, delikleri, taş altlarını seçerler. Geceleri avlanırlar.
Çıyanlar evlerde çok sık rastlanan canlılar değil. Ev çıyanlarının belirtileri çok uzun ayaklara sahip olmalarıdır. Bunun dışında kalan çıyanların iç mekan ve evlerde çok sık barındıkları görülmez.
Evlerde yaşayan çıyanlar pencere ve kapı aralarında, süpürgeliklerde, garajlarda, bodrum gibi mekanlarda görülürler. Bu çıyanların duvarda yürüdükleri görülmektedir.
Çıyan Isırması
Çıyanlar tehdit hissettiklerinde insanları sokarlar. Evde çıyan varsa insanların terliksiz dolaşmamaları gerekir. Çıplak ayakla üzerine basılan çıyan insanları sokabilir. Bunun haricinde çıyan ısırması vakalarında ayakkabının içerisine saklanan çıyanların ayakkabı giyerken insanları soktukları görülmüştür.Zehirli olduklarından dolayı bu canlıların ısırmaları ciddiye alınmalıdır. Isırılan kısımda iki tane koyu renkli iz görülür. Zehirlenme belirtileri ortaya çıkabilir. Çıyan tarafından ısırılan kişilerin bir sağlık kuruluşuna başvurmaları doğru olacaktır.
Çıyanlar Ne İle Beslenir?
Çıyanların ana besin kaynağı başka böceklerdir. Bu canlılar yırtıcı (predator) denilen haşere türüdür. Evlerde bulunan başka böcekleri ve örümcekleri avlayarak beslenirler.
Çıyanlarla Mücadele
Evlerde çıyanların bulunmaları bir bakıma diğer böceklerin bulunduklarına işarettir. Kalıcı bir şekilde diğer haşerelerin evlerden uzaklaştırılması için önlem alınmalıdır. Bunun dışında çıyanlar ev halkı için yanlışlıkla dokunulduğunda çok zararlı olabileceğinden bu canlıları evden uzaklaştırmak için kalıcı ilaçlama yaptırılması gerekir.
Doğal Mücadele Ve Önlemler
Sarımsağın içeriğinde bulunan alicin, ajoene, diallylsülfür gibi maddelerin böcek kovucu etkisi olduğu bilinmektedir. Afrika ormanlarına giden araştırmacıların gitmeden bir hafta önce sarımsak tükettiklerini ve bu kokuyu alan zehirli canlıların insanlardan uzak durdukları bilinmektedir. Bu açıdan zararlı böceklere karşı sarımsak tüketimi ve evde sarımsak bulundurmanın yararlı olacağı uzmanlar tarafından belirtilmektedir. Uygulamalarda sarımsak özütünün böcek kaçırıcı etkisi olduğu çok kez ispatlanmıştır.
